پله ی آخر
با پیش فرضی که از فیلم ِ قبلی علی مصفا ( سیمای زنی در دوردست ) داشتم ، و البته با سر و صدای زیاد و جهانگردی های جایزه بگیریی که برای فیلم ِ ( پله ی آخر) شد ، با خوشحالی و بدون ِ تردید از دیدن ِ یک فیلم ِ ( بد ) به سینما رفتم .
چیزی که برایم در ابتدا جالب و شاید ناخوش آیند آمد این بود که روی تصاویر اولیه ای از فیلم که نشان داده میشد ، علی مصفا برای گیج نشدن ِ مخاطب ِ فیلمش میگوید که درهم ریختگی زمانی شما را گیج نکند و داستان روایتی خطی دارد ( البته جمله ای با این مضمون و نه نقل به عین ) ، خُب ترجیح میدادم از تدوین و همین درهم ریختگی منظم در ذهنم داستان را بسازم و جلو بروم و این جمله را نشنوم . شاید این جمله ی کارگردان ِ فیلم ِ فیلم بوده که در ابتدا گفته شده و تقصیر علی مصفا نیست . آنچه که در چند ثانیه ی آخر فیلم و در یک سکانس کوتاه با آن مواجه میشویم که اگر یک چشم به هم بزنیم و نبینیمش از دستش داده ایم و به نظر به شدت کوتاه می آمد . شاید انتهای فیلم که کارگردان ِ فیلم کات میدهد و سه شخصیت اصلی فیلم را کنارِ ِ هم میبینیم ، من را یاد هشت میلیمتری دو می اندازد که چشم دختردر مترو ناگهان چشمش به متروی ایستاده ی رو به رویش که جهت خلاف آن را می افتد و میفهمیم کل فیلم یک بازی بوده البته در آن فیلم ریتم به شدت رعایت شده بود . اتمسفر و فضای پله ی آخر من را یاد ِ علی مصفا ی سیمای زنی در دوردست نینداخت . من را بیشتر یاد ِ داریوش مهرجویی و ساند اسکرین و صدای روی صحنه که شخصیت روی فیلم حرف میزند انداخت . اتفاقی که در بانو ، هامون ، لیلا، پری هم افتاده . . . بریز بپاش های مراسم ِ ختمی که شبیه مراسم ختم نیست و شلوغی این صحنه ها من را یاد ِ شلوغی فیلم های مهرجویی انداخت نه علی مصفایی که خودش باشد . . . به هر حال او و لیلا و پری تاثیر گرفته از داریوش مهرجویی اند و شاید کاریش هم نمیشود کرد . البته خود داریوش مهرجویی هم وام گرفته از فلینی و گه گاه تورناتوره است و من نمیدانم اوریجینال ترین کارگردان در ایران واقعا کیست !؟
از آنجا که در فیلم و در همان لحظاتی که به نیمه نرسیده با داستان مردگان جویس رو به رو میشویم که البته در چشمان باز کاملا بسته ی کوبریک ، این مضمون را به زیبایی به تصویر میکشد ، در پله ی آخر با روش های خلاقانه ی دیگری همین مضمون را با شگردهای کارگردانی و نه فیلمنامه نویسی میبینیم . این که داستان ِ فیلم از زبان شخصی که مرده روایت میشود و روح ِ مرد ذهن ِ همه را میخواند و یک دوم شخص درست و حسابی هم نیست . او گاهی با لیلی و گاهی با امین صحبت میکند . توی دل همه را میبیند یا تصور میکند یا اینکه ذهنیتش این است . شاید بهتر بود خسرو ( علی مصفا ) دوم شخص ثابتی در فیلم صحبت کند تا کمی تعلیق بیشتر بشود . اینکه در هامون و بانو و ...میبینیم که شخصیت ها با همه در دلشان حرف نمیزنند . . . معمولا با گفتگوی درونی دارند یا اینکه با یک نفر صحبت میکنند اما در این فیلم خسرو چون مرده است میتواند توی ذهن همه را بخواند . صحنه ای که لیلی چیزی را بعد از خورد کردن نوار به صورت خسرو میکوبد که در ابتدا نمیبینیم و بعدا دوباره کاملا میبینیم خب به شدت همان جدایی نادر از سیمین بود و ابتکار ِ جدیدی نبود . حضور ِ بعضی سکانس ها در فیلم گاه اضافی و بعضا بی مصرف بود و همین زیبایی تدوین و کارگردانی را کم کرده بود .
اعتراف ِ لیلی برای اشک ریختنش با شنیدن موسیقی خیلی زود صورت میگیرد . شتابزده . . .کاش کمی تردید را در فیلم باقی میگذاشت . کاش خسرو را گیج میکرد . . . نه اینکه بلافاصله اعتراف کند که عیسی نامی در تفرش زیر پنجره اش عاشق او بوده و در سرما یخ میزند و میمیرد به خاطر او . . . در اکثر نقدهایی که از این فیلم شده همه اشاره به مثلث عشقی بودن این رابطه ی شخصیت ها کرده اند . کجای فیلم این عشق دوم پیداست ؟ نگاه لیلی به دکتر ِ خودخواهی که عمدا یا از روی مرض به خسرو میگوید تو سرطان داری و کیفور میشود ؟ همین یک نگاه ِ لیلی که البته اکثر نگاه های خانم حاتمی همیشه همین طور است . . . یا قسمتی که در کافه با دکتر امین قرار میگذارد و ما به عنوان ِ مخاطب نمیشنویم که آن ها به هم چه میگویند و فقط صحنه ای میبینیم که لیلی ناراحت میز را ترک میکند و فنجان نسکافه اش را ناخواسته میشکند . شاید در این صحنه دکتر دارد اعتراف میکند که من به دروغ به خسرو گفته بودم که سرطان دارد و حدیث عشقی در میان نبوده ! نمیدانم شاید همه ی این ها برای تعلیق بوده و هر دو میتواند درست باشد . شاید هم عاشق لیلی بوده ! من ترجیح میدهم این سکانس را بهترین سکانس فیلم بدانم . صحنه های تفرش و فیلمبرداری و شوخی هایی که جدی بودن فیلم را قرار است بگیرد به گمانم چندان به جا نیست چون فیلم آن قدر تلخ و جدی نیست . عمیقا اسکیت بازی خسرو را بخواهیم نگاه کنیم میتوانیم به شیبی که بی پروا با موسیقی ملایم به سمتش میرود و جایی که در جاده به خطر مرگ میپیچد درک کنیم . که این شخصیت مثلا مردنی میتواند از درون چقدر افسرده باشد و واقعا چقدر از همسرش دور و همسرش نیز از او دور تر . . . به هر حال لوکشن های تکراری ، کافه نادری و کافه رومنس و خیابان چرچیل و البته حوالی خرمشهر و استفاده از موسیقی سنتی و خب البته تار شهنازی خودش هزینه ی کم و شاید خلاقیت جدیدی باشد . اما انتظار من از فیلم خیلی بیشتر از این بود . بازی لیلا حاتمی خود همیشگی اش بود ، حتی خنده های بیمعنایش تصنعی بود و واقعا نمیدانم جایزه ای که به ایشان تعلق گرفته دلیلیش چیست . . . برعکس علی مصفا در بیان دیالوگ هایش مثل همیشه نبود . شاید خیلی صمیمی تر . نزدیک تر . متفاوت تر . نگاه هایی که قبلا در فیلم هایی که بازی کرده کمتر دیده ایم . چرا اسم او نباید اول در تیتراژ بیاید ؟ با این همه من سیمای زنی در دور دست را بیشتر دوست دارم .
